شرایط علتشرایط علت، امور لازم در صحت تمسک به «علت حکم» به عنوان یکی از ارکان قیاس فقهی است. ۱ - تعریفشرایط علت، به ویژگی‌هایی گفته می‌شود که وجود آنها در علت حکم موجب صحت تمسک به آن به عنوان یکی از ارکان قیاس می‌گردد. این شرایط از بررسی تعریف علت و جستجو در علت‌های ذکر شده در نصوص شرعی به غرض تعلیل، که همان سرایت دادن حکم به فرع است به دست آمده است. در کتاب «اصول الفقه الاسلامی» آمده است: «شروط العلة: اشترط الاصولیون فی العلة اربعة و عشرین شرطا، منها ما هو متفق علیه و منها ما هو مختلف فیه، و یقتصر هنا علی اهم هذه الشروط، و مجملها ان تکون العلة مناسبة للحکم، ظاهرة، منضبطة، متعدیة، غیر قاصرة مطردة لم یلغ الشارع اعتبارها...». [۱]
اصول الفقه الاسلامی، زحیلی، وهبه، ج۱، ص۶۵۲.
برخی از این شرایط عبارت است از: ۱. علت باید وصف ظاهر آشکار و روشن باشد تا قیاس کننده آن را به روشنی درک و سپس حکم فرع را به وسیله آن اثبات کند. معنای ظهور علت این است که با یکی از حواس ظاهری درک شود، مثل: وصف « اسکار » که علیت آن برای حرمت خمر ، روشن است؛ ۲. علت باید وصف منضبط باشد و به اختلاف اشخاص، احوال و مکان‌ها دگرگون نشود و حکم از نظر نفی و اثبات دایر مدار وجود و عدم آن باشد و نیز معنای مشخص و معین داشته باشد؛ ۳. علت باید وصف مناسب با حکم بوده و میان آنها مناسبت و سازگاری وجود داشته باشد؛ یعنی مجتهد اطمینان داشته باشد که به سبب وجود چنین وصفی وصف علت در اصل، حکم به آن تعلق گرفته است؛ ۴. علت نباید به حکم اصل اختصاص داشته باشد، بلکه باید در موارد دیگر نیز یافت شود؛ ۵. علت باید از اوصافی باشد که شارع وجود آن را در حکم اصل، لغو و بی اثر ندانسته باشد. [۲]
اصول الفقه الاسلامی، زحیلی، وهبه، ج۱، ص۶۴۶.
[۳]
الاحکام فی اصول الاحکام، آمدی، علی بن محمد، ج۱، ۲، ص۱۷۹.
[۴]
اصول الفقه، ابو زهره، محمد، ص (۲۲۳-۲۲۲).
[۵]
اصول الفقه، زهیرالمالکی، محمد ابوالنور، ج۴، ص۱۶۲.
[۶]
اصول الفقه، خضری، محمد، ص۳۶۵.
[۷]
قیاس و سیر تکوین آن در حقوق اسلام، اصغری، محمد، ص۱۶۶.
[۸]
منابع اجتهاد (از دیدگاه مذاهب اسلامی)، جناتی، محمد ابراهیم، ص۲۶۴.
۲ - پانویس
۳ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۵۱۳، برگرفته از مقاله «شرایط علت». |